Wat we van dieren kunnen leren voor paarse vrijdag

Morgen is het weer Paarse Vrijdag (13/12), een dag waaraan op veel scholen aandacht wordt besteed. Zo ook op de basisschool waar ik werk. Het leek me een mooie aanleiding om stil te staan bij het boek ‘Anders’ van de Nederlandse primatoloog Frans de Waal.

Op basis van gedragsonderzoek bij vooral mensapen en mensen trekt hij een aantal opvallende conclusies over ‘gender’ en zaken die doorgaans als typisch mannelijk of vrouwelijk worden gezien.

Voor een deel van de (voor)oordelen blijkt inderdaad een biologische oorzaak te zijn, maar vaak ligt het ook verrassend anders of genuanceerder. Het boek is een aanrader, er staat veel meer in dan ik hier kan aanstippen. Voor mij zijn dit de meest in het oog springende inzichten.

Verschillen zijn in het dierenrijk de normaalste zaak van de wereld

Homoseksualiteit komt in de natuur volop voor, het is bij honderden soorten beschreven, en daar zitten heel veel zoogdieren en vogels bij. Bij de meeste dieren is het trouwens niet of-of, de meeste dieren zijn ‘bi’, waar het een glijdende schaal is van hetero en ‘bi’. Ook uit een onderzoek onder mensenmannen blijkt dat deze meestal ergens op de schaal zitten tussen hetero en ‘bi’, terwijl ze zichzelf als hetero zien.

De seksuele oriëntatie van mensen (bij andere dieren is dit nog niet onderzocht) lijkt al bij de geboorte aanwezig te zijn of zich er kort daarna te ontwikkelen. Het is dus een essentieel onderdeel van wie we zijn. Bij dieren is seks met hetzelfde geslacht meestal een aanvulling op man-vrouw-seks. Het heeft een andere dan een voortplantingsfuncties. Bij Bonobo-vrouwen is seks de sociale lijm in het vrouwennetwerk. Onder dieren is dit dus de normaalste zaak van de wereld. Ook in de mensenwereld, was het eeuwenlang niets bijzonders om seks te hebben met je eigen sekse, terwijl je ook gewoon hetero-getrouwd kon zijn.

Daarbij heeft De Waal ook behoorlijk wat individuen gezien, die niet duidelijk man of vrouw zijn, bijvoorbeeld dieren met de genitale kenmerken van een vrouw, maar het gedrag van een man. De Waal heeft dit bijvoorbeeld gezien bij chimpansees. Deze dieren maken gewoon onderdeel uit van de gemeenschap. Naar dit aspect is weinig onderzoek gedaan, omdat onderzoekers meer geïnteresseerd waren in de algemene lijn dan in de uitzondering.

Bij mensen is ongeveer 0,6% transgender. Dit ligt waarschijnlijk al bij de geboorte vast (en is dus geen lifestyle of keuze). De Waal vermoedt dat er mogelijk een niet-parallelle ontwikkeling van hersenen en genitaliën de oorzaak van is (de genitaliën ontwikkelen zich in de eerste helft van de zwangerschap, de hersenen in de tweede; en ja, jongens en meisjes hebben verschillende hersenen).

Hoewel dierlijke en menselijke seksualiteit opvallende overeenkomsten vertoont, is het volgens De Waal nooit gerapporteerd dat dieren elkaar afwijzen op grond van seksuele oriëntatie of expressie. De Waal kan zich alleen ‘een afwijzing voorstellen bij individuen die de rust verstoren of op een andere manier inbreuk maken op het leven van anderen’. Wij mensen maken een probleem van ‘anders zijn’, omdat we met taal alles in een categorie indelen. Dit is heel handig, maar wat minder passend voor dingen die meer een continuüm dan een keuze uit twee zijn, zoals seksualiteit.

Stilleven op de logeerkamer van opa en oma door mijn dochter die toen 4 jaar was.

Wel of geen verschillen?

Ook verhelderend zijn de verhandelingen waarin De Waal stereotype denkbeelden over jongens en meisjes, en mannen en vrouwen ontleedt. Voor sommigen blijkt er een biologische grond, voora anderen niet.

Mannelijke dieren (en mensen) vertonen vaker agressie dan vrouwelijke. Vrouwelijke dieren vooral als hun kinderen wat wordt aangedaan, mannelijke dieren vechten vooral met elkaar.
Meisjes voelen zich over het algemeen veel meer aangetrokken tot baby’s en poppen dan jongens. Jongens spelen liever met autootjes of een bal. Dit geldt ook voor mannelijke jongen van nauwverwante primaten.
Mannelijke jongen spelen ruwer en lawaaieriger dan vrouwelijke jongen. Ze houden van ruw spel en maken meer kapot dan meisjes, die meer van fantasiespelletjes houden.
Dat roze bij meisjes hoort en blauw bij jongens is een recente keuze van de speelgoedindustrie. Een eeuw geleden werd nog aangeraden jongens in het roze te kleden omdat dit een ‘sterkere kleur’ is dan lichtblauw.
Vrouwen zijn beter in het opvangen van de lichaamstaal van anderen, en worden eerder geraakt door emoties bij anderen. Dit komt waarschijnlijk doordat zij de kinderen krijgen (bij zoogdieren dan). Daarom wordt vaak gezegd dat vrouwen empathischer zijn. Maar in de andere kant van empathie: je verplaatsen in de situatie van een ander, daar zijn geen verschillen tussen mannen en vrouwen.
Jongens en mannen onderhouden net zoals meisjes en vrouwen vriendschappen. Bij de mannen gaat het vooral om dingen samen te doen, vrouwen zoeken meer intimiteit en uitwisseling van informatie.
De moderne wetenschap biedt geen enkel bewijs dat mannen op bepaalde cognitieve domeinen (bijvoorbeeld wiskunde) beter zijn dan vrouwen.
De lichamen van vrouwen en mannen zijn verre van hetzelfde (hoewel de medische wetenschap en bijvoorbeeld ook de autoindustrie net doet of dat wel zo is).
Mannen zijn echt (veel) sterker dan vrouwen. Dit is één van de weinige gebieden waarin ook nauwelijks overlap is. Ruim twee op de drie mannen kan 50 kg zo van de grond optillen, maar slechts één procent van de vrouwen kan dit.
Onbewust luisteren we beter naar mannen met een brede torso en lage stem, vanuit onze oude reflex dat dit staat voor een goede fysieke conditie.
Bij mannen (en jongens) loopt ruziemaken, stoeien en vriendschap veel meer door elkaar dan bij vrouwen en meisjes. De laatsten maken het veel minder vaak en veel minder snel goed dan mannen.
Meisjes hebben evenveel conflicten als jongens, alleen bij meisjes vallen ze vaak minder op (maar hebben wel meer effect, zie het vorige punt).
Er is geen verschil in de mate waarin mannen en vrouwen emoties hebben. De situaties waarin ze emotioneel zijn, kunnen wel verschillen, waarbij dit wordt versterkte door culturele regels die ons vertellen wanneer een bepaalde emotie gepast is of niet.
Een goede leider (m/v) is geen bullebak, hij/zij is ook vrijgevig en beschermt de zwakkeren. De alfaman of alfavrouw bij primaten is een belangrijke figuur bij het bemiddelen en bijleggen van conflicten en het bewaken van grensoverschrijdend gedrag van jongen.
Mannen pronken vaak met hun ’wapentuig’ zoals klauwen, gewei en hoektanden. Mannen van onze soort zijn geen uitzondering: ze houden hun hoofd omhoog of een borst vooruit. En als dat niet helpt, ballen ze hun vuisten. Ook het wijdbeens zitten wordt (onbewust) gezien als teken van dominantie.
Verkrachting (gedwongen seks) komt in het dierenrijk nauwelijks voor, en als het incidenteel voorkomt, zijn er geen verwondingen. Volgens De Waal helpt onze kennis van het dierenrijk niet om te snappen waarom er bij de mens zoveel verkrachtingen voorkomen. Hij denkt dat het mede te maken kan hebben dat we veel in kleine groepen of stellen in huis leven, in tegenstelling tot andere primaten, waarin alle contacten zich meestal gewoon in de openbaarheid voordoen.
Monogamie is een ‘oppervlakkige realiteit’, zowel voor mannelijke exemplaren als de vrouwelijke van een soort. Soms is er wel sociale monogamie (bijvoorbeeld bij sommige vogelsoorten), maar uit onderzoek blijkt dat er meerdere vaders in het spel zijn geweest bij de bevruchting van de eieren.
Vrouwen voelen zich vaker aangetrokken door mannen die groter zijn en een gespierde torso hebben. Hierdoor denken we de gezondheid en de kracht van potentiële partners te kunnen zien.
Een vaderfiguur is belangrijk voor de opvoeding van jongens, om hen te laten omgaan met de fysieke kracht die ze hebben gekregen.
Vrouwen zijn net zo goed hiërarchisch ingesteld als mannen.
Het kenmerkende gedrag van een sekse zegt ons niet alles over hun capaciteiten, want mensen (en andere dieren) hebben een veel groter potentieel. Bijvoorbeeld mannelijke chimpansees kunnen voor een jong zorgen en dat doen ze ook als er geen vrouw in de buurt is.